Pilat Tadeusz (1844–1923), prawnik, statystyk, profesor i rektor Uniw. Lwow., działacz polityczny. Ur. 8 IX w Gumniskach pod Tarnowem, był synem Stanisława (zob.) i Gertrudy z Gnatkowskich, bratem Romana (zob.) i Władysława (zob.). Ukończył gimnazjum we Lwowie, w l. 1862–6 studiował prawo na Uniw. Lwow. i 31 VII 1867 uzyskał doktorat praw na UJ (Zdania ze wszystkich umiejętności prawniczych i politycznych, Kr. 1867). W kwietniu t. r. wstąpił do służby administracyjnej w Namiestnictwie lwowskim i w charakterze praktykanta konceptowego pracował do 20 XI 1872. Równocześnie habilitował się w r. 1868 z ekonomii społecznej na podstawie rozprawy Über den Begriff des wirtschaftlichen Werthes i od r. 1869 jako docent prywatny rozpoczął wykłady (jeden z pierwszych w języku polskim) na Wydziale Praw. Uniw. Lwow. W r. 1870 uzyskał rozszerzenie veniam legendi na naukę administracji i polityki ekonomicznej, a w r. 1871 na statystykę na podstawie rozprawy O metodach zbierania dat do statystyki żniw (Lw. 1871, 2. wyd. 1873), która obok wydanej równocześnie pracy O miejskich biurach statystycznych i urządzeniu takiego biura we Lwowie (Lw. 1871) torowała drogę metodycznym badaniom stosunków ekonomicznych w Galicji. W lecie 1872 P. został przez galicyjski Wydział Krajowy wysłany do pruskiego Biura Statystycznego w Berlinie, gdzie pod kierunkiem prof. E. Engla odbył praktykę w technice badań statystycznych. Po powrocie 14 XI 1872 został profesorem nadzwycz. austriackiego prawa administracyjnego, nauki administracji i statystyki Uniw. Lwow., a 31 XII 1878 profesorem zwycz. prawa administracyjnego i statystyki.

W l. 1886/7 P. był rektorem Uniw. Lwow., prorektorem w l. 1887/8 i 1891/2, dziekanem Wydziału Praw. w l. 1880/1, 1884/5, 1889/90, 1900/1 i kilkakrotnie prodziekanem (1881/2, 1883/4, 1885/6, 1890/1). Był również delegatem do Senatu. Na Uniwersytecie rozwinął działalność w duchu patriotycznym. W r. 1876, wraz z Leonem Bilińskim i Leonardem Piętakiem, upominał się o zaliczenie dawnego prawa polskiego i historii prawa do rzędu przedmiotów obowiązujących przy rygorozum historycznym na Uniw. Lwow. i UJ i wniosek ten został uwzględniony. Jako rektor w r. 1887 domagał się przywrócenia dawnego zwyczaju noszenia tóg oraz biretów przy uroczystościach uniwersyteckich i uzyskał na to zgodę. Przez wiele lat był komisarzem egzaminacyjnym w komisji dla teoretycznych egzaminów rządowych, a od r. 1892 wiceprezesem komisji oddziału prawno-historycznego.

P. był pionierem naukowych badań statystycznych w Galicji oraz wybitnym specjalistą w dziedzinie statystyki, szczególnie zasłużonym dla rozwoju administracji krajowej w Galicji. Od 1 I 1873 na zlecenie Wydziału Krajowego we Lwowie przygotowywał utworzenie Krajowego Biura Statystycznego, którym kierował od 1 I 1874 do r. 1920. Redagował fundamentalne wydawnictwa, m. in. (stanowiący kontynuację „Rocznika Statystyki Galicji”) „Podręcznik Statystyki Galicji” (Lw. 1900–13) oraz wydawane przez Krajowe Biuro Statystyczne „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych” (Lw. 1873–1918, także mutacje w języku niemieckim), w których zamieścił wiele rozpraw własnych, dotyczących przede wszystkim problematyki agrarnej (np. Nieurodzaj w Galicji w r. 1875 i jego następstwa, Lw. 1876, Pogląd historyczny na urządzenia gminne w Galicji, Lw. 1878, O reformie agrarnej, Lw. 1897, Stosunki własności i posiadania, Lw. 1898). Publikacje P-a poruszające istotne problemy ekonomiczne i administracyjne służą do dzisiaj w badaniach rozwoju gospodarczego Galicji, jak np. Tablice statystyczne o stosunkach gminnych Galicji (Lw. 1877), Skorowidz dóbr tabularnych w Galicji z Wielkim Księstwem Krakowskim (Lw. 1890). Z innych: rozprawy typu podręcznikowego, jak opracowania wg wykładów P-a Nauka administracji (Lw. 1880) oraz Statystyka (Lw. 1878, 2. wyd. 1923), zawierająca część ogólną i demologię, stanowiły poważny wkład w polską literaturę naukową. Ponadto P. ogłaszał liczne artykuły ekonomiczne i polityczne w „Przeglądzie Sądowym i Administracyjnym”, „Rolniku”, „Przeglądzie Powszechnym”, „Przewodniku Naukowym i Literackim”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Przeglądzie Polskim”, „Gazecie Lwowskiej”, „Gazecie Narodowej”, „Statistische Monatsschrift”, „Verhandlungen der österr. Agrartage” i in. Był także od r. 1876 członkiem korespondentem Centralnej Komisji Statystycznej w Wiedniu, a od r. 1889 Międzynarodowego Instytutu Statystycznego; brał udział w naukowych zjazdach i konferencjach statystyków i ekonomistów. W obszernej recenzji pt. Uwagi nad książką p. Stanisława Szczepanowskiego pod napisem Nędza Galicji („Bibl. Warsz.” 1888 i odb. W. 1888) zarzucił autorowi błędną interpretację danych statystycznych i braki metodologiczne powodujące uproszczenie obrazu stosunków ekonomicznych Galicji oraz tendencyjną jednostronność ocen. P. uważał, że do rozwoju gospodarczego Galicji prowadzi podniesienie rolnictwa, reforma instytucji kredytowych oraz rozwój przemysłu opartego o zasoby krajowe. Jeden z hamulców rozwoju produkcji rolnej widział w niekorzystnych warunkach transportu kolejowego i walczył o obniżenie taryf przewozowych (np. Wpływ taryf kolejowych na naszą produkcję rolniczą, Lw. 1879, odb. z „Rolnika”), wypowiadając się w tej sprawie w Galicyjskim Tow. Gospodarskim i Sejmie Krajowym. Krytycznie oceniał sezonową emigrację ludności wiejskiej i opowiadał się za wykupnem prawa propinacji przez kraj.

Od r. 1876 P. był posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego z kurii wielkiej własności, początkowo z okręgu złoczowskiego, a następnie w l. 1883–1914 z Nowego Sącza. Politycznie związany z konserwatystami, działał w Sejmie w latach osiemdziesiątych w Klubie Centrum. Wspólnie z Wojciechem Dzieduszyckim założył Klub poselski tzw. «Ateńczykow» i był jednym z przywódców tej grupy politycznej. W Sejmie rozwinął aktywną działalność, a dzięki swej erudycji wniósł poważny wkład w prace komisji sejmowych, w dziedzinie ekonomicznego podniesienia Galicji, reform agrarnych, samorządu gminnego, walki z lichwą oraz wprowadzenia korzystnych dla wsi form kredytu. P. był twórcą ustawy z 17 XII 1884, zrównującej sejmowe okręgi wyborcze w kurii gmin wiejskich z okręgami powiatów politycznych. Już w r. 1882 postawił wniosek domagający się reformy ustawy o prawie przynależności do gminy, zajmował się żywo sprawą reformy gminnej jako (od r. 1887) referent wszystkich wniosków zmierzających do tego celu. W r. 1893 postawił i referował wniosek, aby Wydział Krajowy przedłożył sejmowi projekt stworzenia zbiorowej organizacji autonomicznej, złożonej z gmin i obszarów dworskich. W opublikowanym odczycie (O rządowym projekcie reformy wyborczej, „Przegl. Prawa i Admin.” 1894) opowiedział się za utrzymaniem systemu kurialnego, podzielając w ten sposób stanowisko konserwatywnej części ziemiaństwa galicyjskiego. P. był także referentem ustaw z r. 1888 o częściowej reformie rad gminnych i reformie obszarów dworskich oraz licznych ustaw i spraw administracyjnych (szkolnych, dotyczących służby sanitarnej w gminach i obszarach dworskich). Zgodnie z propozycją P-a uchwalona została ustawa w r. 1894 o reformie ksiąg gruntowych; w t. r. na jego wniosek Wydział Krajowy badał projekty rządowe o posiadłościach rentowych i zawodowych stowarzyszeniach rolniczych. Był też organizatorem licznych ankiet prowadzonych przez Wydział Krajowy w sprawach administracji krajowej i ustawodawstwa, m. in. przeprowadzonej w marcu 1892 w Wiedniu (przemówienia P-a, Józefa Milewskiego i Alfreda Zgórskiego ukazały się w broszurze pt. Ankieta w sprawie reformy waluty…, Lw. 1892).

Od 30 XII 1901 do r. 1920 P. był członkiem Wydziału Krajowego i zastępcą marszałka krajowego; zajmował się wówczas problemami galicyjskiego rolnictwa, był szefem departamentu rolnego Wydziału Krajowego, delegatem Wydziału do Komisji regulacji rzek, roztoczył opiekę nad szkołami rolniczymi i przyczynił się do przekształcenia szkoły dublańskiej w Akademię Rolniczą. Z uwagi na obowiązki w Wydziale Krajowym i stan zdrowia przeszedł w r. 1902 na emeryturę na Uniw. Lwow.; w r. 1909 mianowany został przez Radę Wydziału Praw. profesorem honorowym (wykładał do ostatnich chwil życia). W l. 1914–15 kierował w Wiedniu biurem Wydziału Krajowego do spraw wychodźców z Galicji i opiekował się obozami uchodźców polskich. W r. 1916 jako delegat Wydziału Krajowego był członkiem Rady Centralnej dla gospodarczej odbudowy kraju. W listopadzie 1918 został członkiem Polskiego Komitetu Narodowego we Lwowie. Cieszył się dużym autorytetem w galicyjskim świecie naukowym i politycznym. P. uczestniczył w pracy wielu towarzystw i instytucji. Był członkiem korespondentem Wydziału Historyczno-Filozoficznego AU w Krakowie (od 24 XI 1888), Tow. Naukowego we Lwowie, członkiem Rady Wykonawczej «Macierzy Polskiej», od r. 1874 członkiem Komitetu, a od r. 1892 drugim wiceprezesem Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego we Lwowie i wydawcą jego pisma „Rolnik”, członkiem krajowej Komisji do Spraw Rolniczych (od r. 1891), zastępcą przewodniczącego Krajowej Komisji Agrarnej, członkiem Tow. Kółek Rolniczych we Lwowie, Rady Kolejowej austriackich kolei państwowych i krajowej Rady Kolejowej, austriackiej Rady Rolniczej i Rady Urzędu Statystyki Pracy w Wiedniu, członkiem Wydziału Krajowego Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża dla Galicji, prezesem Tow. Przyjaciół Zdrowia w Galicji, prezesem spółki kolejowej Delatyn – Kołomyja – Stefanówka, komisarzem Wydziału Banku Krajowego we Lwowie, zastępcą przewodniczącego Fundacji im. Tadeusza Kościuszki, członkiem Tow. Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie i in. Dn. 30 XI 1908 został nobilitowany. Zmarł 9 (10) I 1923 we Lwowie, został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. Był odznaczony Orderem Franciszka Józefa i Orderem Żelaznej Korony III kl.

Żonaty z Marią z Dunikowskich (zm. 30 VII 1921), miał troje dzieci: Stanisława (zob.), Jana, poległego w r. 1920 w bitwie pod Zadwórzem, oraz córkę, zamężną za Jaworowskim.

Estreicher w. XIX i dopełnienie; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II; Suligowski, Bibliogr. prawnicza; Enc. Org.; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Nieciowa, Członkowie AU i PAU; – Chołodecki Białynia J., Lwów w listopadzie roku 1918, W. 1919 s. 12; Finkel–Starzyński, Hist. Uniw. Lwow.; Kieniewicz S., Adam Sapieha (1828–1903), Lw. 1939; Korwin–Kruczkowski S., Poczet Polaków wyniesionych do godności szlacheckiej przez monarchów austriackich, Lw. 1935; Lasocki Z., Polacy w austriackich obozach barakowych dla uchodźców i internowanych, Kr. 1929; Łopuszański T., Pamiętnik Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. 1845–1894, Lw. 1894 s. 112, 130, 172, 181–8; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki humanistyczne i społeczne, Wr. 1974; – Bobrzyński M., Z moich pamiętników, Wr. 1957; Chłędowski K., Pamiętniki, Kr. 1957 I; Głąbiński S., Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939 s. 16; Kronika Uniwersytetu Lwowskiego I (1894–1898), Lw. 1899, II (1898/9–1909/10), Lw. 1912; Mieroszewscy S. S., Wspomnienia lat ubiegłych, Kr. 1964; Repertorium czynności galicyjskiego Sejmu Krajowego, Zebrał W. Koziebrodzki, Lw. 1885–9 I–II; Spraw. stenogr. Sejmu Krajowego galicyjskiego, 1878–1913; Szematyzmy Król. Galicji, 1868–1914; – „Czas” 1916 nr 373; „Gaz. Lwow.” 1923 nr 8; „Gaz. Wieczorna” 1921 nr 5955 s. 5 (dot. żony); „Kur. Lwow.” 1923 nr 10, 11; „Kwart. Hist.” R. 37: 1923 s. 270; „Przegl. Prawa i Admin.” R. 48: 1923 s. 282–3; „Roczn. AU” 1888 [druk.] 1889 s. 50–1; „Słowo Pol.” 1923 nr 10–13; „Wiek Nowy” 1923 nr 6468; – Arch. UJ: WP II 481; B. Jag.: rkp. 8075, 8078, 8083, 8088, 8089, 8090, 8095, 8099, 8100; B. Ossol.: rkp. 6524, 6788, 7683, 11759, 13393, 14400; B. PAN w Kr.: rkp. 2402, 4061, 4541.

Jerzy Zdrada